İşğaldan azad olunan tarixi abidələrin müəyyənləşdirilməsi istiqamətində monitorinqlər həyata keçirilir. Təkcə Şuşa şəhərində aparılan monitorinqin nəticələrinə əsasən demək olar ki, çox sayda tarixi, dini və memarlıq abidələri məhv edilib.

Şuşada tarixi abidələrlə bağlı aparılan monitorinqlər  əsasında ermənilərin məhv  etdiyi tarixi və memarlıq adibələrinin sayı müəyyənləşdirilib. Tarixi binalarda yerləşən Dövlət Musiqili Dram Teatrı, Qarabağ tarixi və Şuşa şəhərinin tarixi muzeyi, Üzeyir Hacıbəyovun, Bülbülün, Mir Möhsün Nəvvabın xatirə muzeyi, Azərbaycan Xalçası Dövlət Muzeyinin filialı, Rəsm Qalеrеyası, 4 texnikum, 2 institut filialı, orta və orta ixtisas musiqi məktəbləri, кitabхanalar, 2 sanatoriya, ev muzeyləri, 70 yerlik turist bazası, 1200 yerlik internat məktəbini və digər abidələri dağıdıblar.

Azərbaycan Memarlar İttifaqının İdarə Heyətinin üzvü, mədəni dəyərlər üzrə tədqiqatçı ekspert, Faiq İsmayılov bildirir ki: - "Ermənilər eyni zamanda 350 hektarlıq qoruq zonasındakı 300 tarixi və mədəniyyət abidəsini, 550 qədim yaşayış binasını sökərək şəhərin landşaftına ciddi zərər vurublar. Bu abidələrin ümumilikdə 210 tarix və mədəniyyət abidəsi Azərbaycanın dövlət qeydiyyatında olan abidələrdir. Şuşa və onun ətraf ərazilərində mövcud olan 525 sayda tarix və memarlıq abidələri və daş qaya nümunələri siyahıya alınaraq konsepsiyaya əlavə edilmişdi. Bu məqsədlə son iki il ərzində Ermənistanın Arxitektura və İnşaat Universitetinin tələbələri Şuşada 220 binanın memarlıq quruluşunun sxemlərini çəkmiş və divarlarının ölçülərini götürüb, bu evlərin "bərpa" üçün hazırlanmasını təmin etmişdilər.

Şuşanı işğal etdikdən sonra ermənilər buranı dünya ermənilərinin  Dini və Mədəniyyət mərkəzi kimi təqdim ediblər. Şəhərin orjinal görkəmini dəyişmək məqəsdi ilə 2000-ci ildə İrəvanda Şuşa Mədəni Varislik Konsepsiyası adlı sənəd qəbul olunub. Şuşa şəhərinin bərpası ideyasını gerçəkləşdirmək və təbliğat işlərini genişləndirmək üçün 2000-ci ildə İrəvan şəhərində «Shousi» Mədəniyyət Fondu və «Shousi» nəşriyyat evi yaradıblar".

İşğaldan azad olunan digər ərazilərdə də monitoriqlərin keçirilməsi davam etdirilir. Bundan sonrakı mərhələdə abidələrin layihə-smeta sənədlərinin hazırlanmasına başlanılacaq.

Gülnaz Hacıyeva